En dan: de weg naar herstel en vernieuwing
Hoe moet er nu concreet aan herstel gewerkt worden, door wie, en wat zijn de aandachtspunten? Op basis van kennis hoe een samenleving een zware crisis verwerkt, kan gesteld worden dat de gunstige economische vooruitzichten van medio 2021waarschijnlijk zullen verhinderen dat er zich een zware ‘ramp na de ramp’ gaat voltrekken: de situatie waarin gevoelens van desillusie bij velen de overhand krijgen en eigenlijk nieuw leed wordt toegevoegd aan de crisis die zich oorspronkelijk voltrok.
De complexiteit van de huidige crisis, die raakt aan zoveel levenssferen tegelijkertijd, vraagt volgens deskundigen om een integrale herstelaanpak. Dat betekent dat er zowel voor verschillende disciplines en vakgebieden werk aan de winkel is, als voor vertegenwoordigers van verschillende lagen van de samenleving. Van overheid en wetenschap tot maatschappelijke partners en (ervaringsdeskundige) burgers. Naast deze samenwerking wordt er ook gekeken naar nieuwe referentiekaders waarbinnen het herstel plaats kan vinden. Hier kan gedacht worden aan nieuwe sets van waarden die oudere ijkpunten kunnen vervangen. Een relatief nieuw begrip als ‘brede welvaart’ kan dienstdoen als kapstok om meer eigentijdse visies op welzijn en voorspoed in beeld te brengen.
Tenslotte hebben we een aantal aandachtspunten voor herstel geformuleerd die afkomstig zijn uit de bevindingen van deze rapportage. Het behoeft geen betoog dat deze niet uitputtend zijn en waarschijnlijk de komende periode regelmatig zullen moeten worden bijgesteld of verfijnd. Afhankelijk van hoe de coronacrisis zich verder ontwikkelt en meer onderzoeksresultaten beschikbaar komen, zullen er nieuwe speerpunten en inzichten ontstaan.
• Gezondheidsproblematiek voorlopig nog niet van de baan: De komende periode zal rekening gehouden moeten worden met het feit dat er voor velen sprake zal zijn van fysieke en/of mentale ziektelast als gevolg van COVID-19 en de bijbehorende crisismaatregelen. Hierbij moet bijvoorbeeld gedacht worden aan mensen die de infectie alsnog (voor het eerst of opnieuw) oplopen, aan degenen die long-COVID klachten hebben, aan degenen die mentaal en fysiek overbelast zijn geraakt als gevolg van langdurige blootstelling aan 9 extreme stress. Vooral ook moet gedacht worden aan degenen (jong en oud) die door de crisis te maken kregen met (verhevigde) problemen op het psychische vlak.
• Relatief gunstige economische uitgangspositie geeft reden tot optimisme: Het feit dat er landelijk, maar ook regionaal gunstige berichten zijn over de verwachte economische groei in de komende twee jaar, geeft aanleiding om voorzichtig optimistisch te zijn over het kunnen plegen van herstelactiviteiten. Ontwikkelingen op het gebied van winkelvastgoed – waar het gaat om toenemende leegstand in stedelijke kernen – vragen mede door de versnelde toename van de e-commerce, wel om gerichte innovatie.
• Relatief positieve houding ten aanzien van versnelling duurzaamheidsopgaven: De inwoners van de provincie Utrecht lijken over relatief veel positieve energie te beschikken waar het gaat om sociaal inclusief ondernemen, duurzaamheid en ‘eerlijke’ economie. Ook lijkt men aan te willen haken op de roep van Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) om het herstelbeleid rondom de coronacrisis om te vormen in een kansenbeleid op het gebied van duurzaamheid.
• Thuiswerken niet voor iedereen even gunstig: Mannen blijken bijvoorbeeld gemiddeld beter te gedijen bij thuiswerken dan vrouwen, mede doordat ze relatief vaker een eigen werkplek in huis hebben en zich minder belast voelen door de aanwezigheid van jonge kinderen in huis. Voor veel jongeren geldt dat zij vaak in huis geen afgeschermde werkplek hebben en dat zij, in het geval zij alleen wonen, ook meer te maken hebben met (ongewenst) isolement bij thuiswerken.
• Het kantoor lokt straks misschien toch meer dan gedacht: Ook al blijkt uit diverse onderzoeken dat veel kantoorwerkers in de toekomst vaker thuis te willen werken, is het belangrijk om de waarschuwing van het Sociaal en Cultureel Planbureau in ogenschouw te nemen, waarin gesteld wordt dat voorspellingen hieromtrent uiteindelijk niet heel realistisch kunnen blijken te zijn. Voor veel werknemers kan het gevoel steeds sterker gaan spelen dat zij het liefst wel op de werkplek zelf aanwezig willen zijn. Hetzij om uit te kunnen wisselen op gebied van werkaangelegenheden, hetzij om het gevoel te hebben leidinggevenden tegemoet te komen in hun wens iedereen in nabijheid te hebben, hetzij om geen kansen te missen om in een vroeg stadium aan te kunnen haken op nieuwe projecten of ontwikkelingen. Geprognotiseerde reductie van kantoorruimtes, als gevolg van de coronacrisis, kan hier onbedoeld een effect teweegbrengen dat tegengesteld is aan de behoeften van werknemers.
• Herstel nodig bij (leefstijl) interventies: Er zal opnieuw geïnvesteerd moeten worden om door de coronacrisis ‘afgebroken’ interventies vanuit het sociale domein weer op gang te brengen. Hierbij moet gedacht worden aan onder andere sociale activiteiten voor ouderen en beweeg-interventies voor mensen met overgewicht. Het is geenszins vanzelfsprekend dat alle vroegere deelnemers de draad zomaar (kunnen) oppakken. Hier zal door professionals weer opnieuw een impuls aan gegeven moeten worden.
• Ouderenzorg verdient reflectie op crisismanagement: De ouderen in onze samenleving hebben in de eerste periode van de coronacrisis zichtbaar erg veel leed ondervonden. Zij waren bovengemiddeld kwetsbaar voor de gevolgen van een COVID-19 infectie. Hun ziektelast was gemiddeld genomen vele malen forser dan die van de overige leeftijdsgroepen en hun kans op overlijden vele malen groter. Daarnaast speelde dat hun sociale leven sterk, zo niet geheel, ondermijnd raakte door de beperkingen op het gebied van bezoek ontvangen en mensen ontmoeten. Crisismanagement kan in de ouderenzorg verder overdacht worden, met name in relatie tot de vraag hoe ouderen zelf meer zeggenschap kunnen behouden over de prioriteiten die zij stellen aan de vorm van hun leven.